Trong ký ức mờ nhạt của những người dân Hà Nội, mâm cỗ Trung thu ngày xưa vẫn còn đó. Thế hệ trẻ ngày nay, mấy ai biết được hương vị ngọt ngào của những chiếc bánh nướng, bánh dẻo khi chỉ có thể thưởng thức 1 lần trong năm? Và liệu còn ai hiểu được niềm vui sướng khi được cầm trên tay những chú tò he nhiều màu sắc? Hãy cùng Hopinoffset lần giở từng trang ký ức, tìm về với mâm cỗ Trung thu cổ truyền của Hà Nội xưa, nơi chứa đựng cả một trời thương nhớ và hoài niệm.
Mâm cỗ Trung thu cổ truyền có ý nghĩa gì đặc biệt?
Mâm cỗ Trung thu là một phần không thể thiếu trong lễ hội Tết Trung thu cổ truyền của người Việt Nam nói chung và người Hà Nội nói riêng. Phong tục này mang trong mình những giá trị văn hóa và tâm linh sâu sắc, được truyền từ đời này sang đời khác.
Trước hết, mâm cỗ Trung thu cổ truyền thể hiện lòng biết ơn và sự tôn kính đối với trời đất, tổ tiên. Người xưa quan niệm rằng, ngày trăng tròn, sáng nhất trong năm là thời điểm lý tưởng để dâng lễ tạ ơn và cầu mong sự phù hộ. Do đó, mâm cỗ cần được bày biện trang trọng, chỉnh chu để thể hiện sự thành tâm và lòng kính cẩn của con người.
Bên cạnh đó, mâm cỗ Trung thu còn là biểu tượng cho sự đoàn viên và gắn kết gia đình. Trong không khí se lạnh của mùa thu, các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau, vừa thưởng thức mâm cỗ, vừa hàn huyên, tâm sự. Việc bày mâm cỗ Trung thu còn là cách để tiếp nối ngọn lửa truyền thống và văn hóa dân tộc cho con cháu. Qua việc chuẩn bị và thưởng thức mâm cỗ, các em học được về ý nghĩa của lễ hội, truyền thống của dân tộc.
Quay về quá khứ khám phá mâm cỗ Trung thu người Hà Thành xưa
Mâm cỗ cúng rằm tháng tám của người Hà Nội xưa có những nét đặc trưng riêng, phản ánh văn hóa và lối sống của người Hà thành. Tuy nhiên, ngày nay nét văn hóa này dần càng mai một và không được trọn vẹn như xưa. Hãy cùng Hopinoffset quay ngược thời gian, khám phá một mâm cỗ Trung thu cổ truyền của người dân thủ đô xưa nhé!
Mâm ngũ quả
Giống với ngày nay, mâm ngũ quả Trung thu Hà Nội xưa cũng là biểu tượng cho ước vọng về một cuộc sống sung túc, đủ đầy. Tuy nhiên, mâm cỗ này không chỉ là sự kết hợp của năm loại trái cây. Người Hà Nội xưa thường chọn nhiều loại quả có ý nghĩa tốt đẹp để bày lên mâm cỗ.
Mâm ngũ quả Trung thu xưa thường gồm: 1 nải chuối xanh bày ngũ quả, 1 nải chuối trứng cuốc ăn với cốm, lựu chín đỏ, 2 quả bưởi, na, cam, quýt, đào và hồng (có thể là hồng trứng hoặc hồng giòn). Mỗi loại quả đều mang một hàm nghĩa riêng. Nải chuối tượng trưng cho sự no đủ, sung túc. Bưởi với hình dáng tròn trĩnh, vỏ xanh bóng là biểu tượng cho sự viên mãn, sum vầy. Quả hồng và lựu đỏ thắm thể hiện sự may mắn, hanh thông.
Bên cạnh đó, các gia đình có thể bày thêm cả táo, lê, nho và các loại quả mùa thu khác. Một số nơi sẽ bày thêm 2 bó mía tía đã được chặt khúc 20cm. Hai bên đầu mía được nhuộm đỏ, tượng trưng cho sự may mắn và giúp tạo bầu không khí hứng khởi cho ngày lễ. Thời này, việc bày mâm cỗ Trung thu chỉ chú trọng vào việc chọn lựa và sắp xếp các loại trái cây. Chưa có những mâm cỗ sáng tạo, độc lạ với tép bưởi tạo hình chó hay tạo hình gấu từ quả cam như bây giờ.
Ánh sáng lung linh từ đèn lồng Trung thu truyền thống
Đèn Trung thu, với ánh sáng lung linh, là linh hồn không thể thiếu trong mâm cỗ Trung thu của người Hà Nội xưa. Từ đèn đầu lân, đèn lồng bóng kính hình thỏ hay cá, cho đến đèn xếp và đèn kéo quân, mỗi gia đình Hà Thành đều có ít nhất một chiếc đèn bên cạnh mâm cỗ truyền thống. Trong số đó, đèn ông sao năm cánh làm từ giấy màu và tre vẫn là loại phổ biến nhất, tạo nên nét đặc trưng riêng cho đêm hội trăng rằm.
Những chiếc đèn không chỉ mang đến không khí rộn ràng, vui tươi mà còn là biểu tượng cho ánh sáng và may mắn. Sau khi phá cỗ, trẻ em hào hứng chạy ra phố, lập thành đội rước đèn, tạo nên khung cảnh náo nhiệt đặc trưng của đêm Trung thu Hà Nội. Tuy nhiên, do cấu tạo còn thô sơ, những chiếc đèn xưa dễ bị cháy. Trong những ngày mưa, chúng thường được treo ở nơi an toàn nhất trong nhà, khiến lũ trẻ chỉ còn biết ngồi ngắm nhìn đầy tiếc nuối.
Dù ngày nay, đèn điện tử đã trở nên phổ biến, nhiều gia đình Hà Nội vẫn kiên trì giữ thói quen sử dụng đèn lồng truyền thống trong dịp Trung thu. Đây không chỉ là cách để gìn giữ nét đẹp văn hóa, mà còn là cách để kết nối quá khứ và hiện tại, giúp thế hệ trẻ hiểu hơn về truyền thống và ý nghĩa sâu sắc của lễ hội Trung thu.
Ông tiến sĩ giấy – Biểu tượng của tri thức và ước mơ
Ông Tiến sĩ giấy là một nhân vật đặc biệt trong mâm cỗ tết Trung thu của người Hà Nội xưa. Đây là một món đồ chơi truyền thống, được làm từ giấy bồi và sơn màu sặc sỡ, thường có hình dáng một vị quan đội mũ cánh chuồn, mặc áo thụng rộng, tay cầm hốt hoặc cuốn sách.
Ý nghĩa của ông Tiến sĩ giấy trong mâm cỗ Trung thu rất sâu sắc. Đây là biểu tượng cho sự học hành, tri thức, thể hiện ước mơ về việc đỗ đạt, thành danh của nhiều gia đình Việt Nam. Trong xã hội phong kiến xưa, việc đỗ đạt làm quan không chỉ là niềm tự hào của cá nhân mà còn là vinh dự của cả dòng họ. Vì vậy, hình ảnh ông Tiến sĩ giấy trong mâm cỗ Trung thu như một lời nhắc nhở, khuyến khích con cháu chăm chỉ học hành.
Sự xuất hiện của ông Tiến sĩ giấy trong mâm cỗ còn là cách để giữ gìn và truyền bá nét đẹp văn hóa dân gian. Dù ngày nay, ông Tiến sĩ giấy đã ít xuất hiện trong mâm cỗ tết Trung thu hiện đại, nhưng ý nghĩa và giá trị văn hóa của nó vẫn luôn được gìn giữ trong tâm thức người Hà Nội. Đây là một minh chứng cho việc người Hà Nội xưa luôn coi trọng việc học và đề cao giá trị của tri thức.
Con giống bột, tò he
Theo nghệ nhân Trịnh Bách, con giống bột và tò he là một trong những món mà trẻ em rất thích, không chỉ vào dịp rằm Trung thu. Con giống bột là loại đồ chơi được nặn từ bột gạo nếp, tạo hình thành các con vật như lân, quy, rồng, phượng. Mỗi con giống thường được tô màu sặc sỡ, tạo nên vẻ đẹp bắt mắt và thu hút trẻ em. Ý nghĩa của con giống bột là thể hiện sự gần gũi với thiên nhiên và mong ước về một cuộc sống no đủ, sung túc.
Quá trình làm con giống bột đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ, từ việc nhào bột, nặn hình cho đến tô màu. Tùy từng vùng, kỹ năng làm con tò he, giống bột sẽ khác nhau. Tại trung tâm Hà Nội, bánh con giống truyền thống được làm từ hỗn hợp bột hoàng tinh (sau này thay bằng bột năng) và bột nếp, có khả năng bảo quản lâu. Trong khi đó, tại Phú Xuyên – một huyện ngoại thành Hà Nội ngày nay, bánh con giống được nặn rồi hấp chín, có thể ăn ngay.
Những chiếc bánh hình thú này không chỉ là món trang trí không thể thiếu trên mâm cỗ truyền thống, mà còn là món đồ chơi ăn được được trẻ em yêu thích nhất. Khi kết thúc tiệc, các em thường tranh nhau chọn bánh con giống làm món phá cỗ đầu tiên. Dù ngày nay, những món đồ chơi này đã dần trở nên hiếm hoi, nhưng giá trị văn hóa của chúng vẫn luôn được trân trọng và tái hiện qua các sự kiện dân gian.
Những thức quà trong mùa trăng rằm
Mâm cỗ bánh Trung thu của người Hà Nội xưa còn có nhiều loại thức quà đặc biệt khác, góp phần tạo nên không khí rộn ràng của mùa trăng rằm. Bánh nướng với lớp vỏ ngoài giòn tan, bên trong là nhân thơm ngon được làm từ các nguyên liệu đơn giản như hạt sen, lạp xưởng, hạt dưa. Bánh dẻo với vị ngọt dịu, mềm mại của bột nếp và nhân đậu xanh hoặc hạt sen tinh tế. Mỗi loại bánh đều mang một hương vị riêng, tạo nên sự hài hòa và đa dạng cho mâm cỗ.
Hạt dưa rang cũng là một món ăn vặt phổ biến trong dịp Trung thu. Những hạt dưa được rang vàng, có vị béo ngậy và mặn mặn, rất thích hợp để nhâm nhi trong những đêm trăng sáng. Ngoài ra, các loại mứt như mứt sen, mứt gừng, mứt bí cũng thường xuất hiện trong mâm cỗ Trung thu. Những món mứt này không chỉ ngon miệng mà còn mang ý nghĩa về sự ngọt ngào, đủ đầy trong cuộc sống. Tất cả những thức quà này, khi kết hợp với nhau, đã tạo nên một bức tranh phong phú và đa dạng về ẩm thực truyền thống của người Hà Nội xưa trong dịp Tết Trung thu.
Món ốc nhồi lá gừng độc đáo
Trong mâm cỗ Trung thu truyền thống của người Hà Nội xưa, không thể không nhắc đến món giò ốc nhồi lá gừng. Giò ốc nhồi lá gừng là món ăn đòi hỏi kỹ thuật chế biến cao nên không phải nhà nào cũng có món này trên mâm cỗ. Ốc được giã nhỏ hoặc băm mịn, sau đó trộn đều với giò sống đã được nêm nếm vừa ý. Để tăng thêm độ giòn và hương vị phong phú, nhiều người còn khéo léo cho thêm nấm mộc nhĩ đã ngâm mềm và thái nhỏ vào hỗn hợp.
Điểm nhấn đặc biệt của món ăn này nằm ở lớp lá gừng được lót bên trong vỏ ốc trước khi nhồi nhân vào. Sau khi hấp chín, mùi thơm của gừng hòa quyện với vị ngọt của giò và ốc, tạo nên một hương vị độc đáo khó quên.
Bên cạnh giò ốc, gỏi cá trắm hoặc cá mè cũng là một món ăn được ưa chuộng của người lớn trong dịp Trung thu. Món gỏi này thường được chấm với nước tương Cự Đà – một loại tương nổi tiếng của làng nghề Cự Đà, Thanh Oai, Hà Nội. Để tăng thêm phần thi vị cho đêm cỗ, người lớn thường thưởng thức các món này cùng với rượu Mai Quế Lộ.
Dù thời gian có trôi qua, nhưng ý nghĩa và giá trị của mâm cỗ tết Trung thu vẫn luôn được gìn giữ trong tâm thức người Hà Nội. Hãy cùng Hopinoffset lưu giữ và phát huy những nét đẹp văn hóa truyền thống này, để mâm cỗ Trung thu mãi là sợi dây gắn kết các thế hệ và là niềm tự hào của người Việt Nam.
